مقدمه

اقتصاد شهری یکی از رشته های تخصصی اقتصاد است که در آن اقتصاددانان سعی می کنند با استفاده از ابزارهای اقتصادی ، مسائل و مشکلات یک منطقه شهری را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند. با وجود اینکه بعضی از مسائل و مشکلات شهری مانند جنایت ، فقر ، آلودگی محیط و مسکن ، قرنهاست که در اجتماع شهری وجود داشته و با اینکه تمام این مسائل جنبه اقتصادی هم دارد ، فقط در چند دهه اخیر ، بعد از رشد شهرنشینی است که اقتصاددانان به بررسی آنها پرداخته اند.

با توجه به آمارهای جمعیت شهرنشینان جهان ، متوجه خواهیم شد که جمعیت شهرنشینان دنیا ، در سال ۱۹۹۰ ، در حدود ۲۲۶۰ میلیون نفر بوده که نسبت به ۱۹۹۰ ، رشدی برابر با ۲۱٫۵ درصد داشته است.
با توجه به آمارهای مذکور ، ما نه تنها با مسائل و مشکلات شهرنشینی کشورهای پیشرفته صنعتی مواجه هستیم ، بلکه باید مسائل خاص جوامع در حال توسعه را نیز مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم ، یعنی مسئله یک قطبی بودن شهر نشینی ، حاشیه نشینی به صورت حاد ، مهاجرت های سریع و بی رویه روستائیان به شهر و مسائلی از این قبیل را که ناشی از وابستگی اقتصادی و فرهنگی این جوامع است.

برنامه ریزی اقتصادی

برنامه ریزی اقتصادی فرایندی است در زمینه هدایت و جهت گیری و ایجاد هماهنگی در فعالیت های بخش های تولیدی
قلمرو برنامه ریزی اقتصادی بیشتر مسائل اقتصادی جامعه است.
برنامه ریزی اقتصادی ، بخش های مختلف اقتصادی شامل کشاورزی ، صنعت و خدمات و زیر بخش های مربوطه را مورد بررسی قرار می دهد .
برنامه ریزی اقتصادی بیشتر به ساختار اقتصادی و کلیه سطوح عملکردی آن توجه دارد و ممکن است جامع یا تفصیلی باشد ، برنامه جامع هدف هایش را چنان تعیین می کنند که جنبه های عمده اقتصادی ملی را شامل می شود ، برنامه تفصیلی فقط قسنتی از اقتصاد ملی نظیر صنعت، کشاورزی، بخش عمومی، بخش خارجی، و … را شامل می شود .

برنامه ریزی شهری

برنامه ریزی شهری عبارتست از تامین رفاه شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر و سالم تر
نظریه های توسعه شهری، همگی بر اهمیت و اولویت عوامل اقتصادی در ظهور، توسعه و گاه افول شهرها دلالت می کنند.
عوامل اقتصادی و برنامه ریزی شهری
عوامل و متغیرهای اقتصادی ، تاثیر عمده در شکل گیری و فرم شهر ، تعیین ویژگیهای کالبدی ، اندازه و وسعت شهر دارند.
آگاهی و اطلاع از ساختمان و طرز کار اقتصاد یک شهر ، برای برنامه ریزی ها در هر سطح اعم از شهری ، منطقه ای و کشوری و تجزیه و تحلیل استفاده از زمین ضرورت دارد.
ساخت یک مرکز شهری با کمیت و کیفیت قدرت تولیدی ، درآمد و یا بطور کلی تحرک اقتصادی آن مرکز ، تعیین می گردد.
مطالعه در مبانی اقتصادی این فعالیت ها و در این که چگونه یک شهر توسعه پیدا کرده و در حال حاضر در چه شرایطی است و در آینده چگونه خواهد بود، راهنمایی موثر می باشد به عیارت دیگر اغلب شهرهای بزرگ به سبب آنکه مراکزی برای تولید و توزیع کالا و فعالیت های اقتصادی بوده اند رشد و توسعه یافته اند.
بطور کلی، فعالیت های اقتصادی باعث ایجاد اشتغال شده و به مقدار زیادی موجب جذب جمعیت به این گونه مراکز می شوند ، بنابراین می توان گفت که اقتصاد یک شهر ، عامل موثری برای توسعه اراضی می باشد.
مطالعه در اقتصاد شهری، استفاده عملی و بسیار اساسی را در زمینه تجزیه و تحلیل و بررسی برنامه ریزی و طرح استفاده از زمین در شهر خواهد داشت.
با آگاهی از روند رشد، تعادل، افزایش و یا کاهش در فعالیت های اقتصادی، طراحان شهر بهتر خواهند توانست معیارهایی بیابند که راهنمای آنان در تعیین مقدار و وضع زمین های مورد نیاز باشد.
حال به تعریف اقتصاد شهری می پردازیم:

اقتصاد شهری

منظور از اقتصاد شهری تجزیه و تحلیل سیستم تولیدی ، توزیعی و مصرفی است که تمام فعالیت های تولیدی و آن قسمت از حومه را که به مقدار نسبتا زیادی از امکانات و تسهیلات آن شهر استفاده می کنند، در بر می گیرد.
برای بررسی وضع اقتصادی شهر ، هدف های زیر در برنامه ریزی شهری مورد نظر است :
۱- ساخت اقتصادی شهر و منطقه ای که شهر در آن واقع شده است.
۲- جمعیت و خصوصیات اقتصادی آن
۳- رابطه ساخت اقتصادی شهر و منطقه با بخش های مختلف کشاورزی، صنعت، خدمات، بازرگانی و مانند آنها
۴- بررسی اقتصادی خرده فروشی ها و عمده فروشی های شهر و موقعیت آن ها نسبت به مناطق مسکونی و کل شهر
۵- بررسی عوامل اقتصادی دیگری که بر اقتصاد شهر تاثیر گذارند. (مانند توریسم، استخراج معدن و …)
۶- بودجه عمران شهری و شهرداری
۷- موقعیت مکانی و استقرار فعالیت های اقتصادی از نظر مکان یابی آنها در وضع موجود و آینده
۸- بررسی اشتغال و انواع فعالیت های شغلی شهر
۹- بررسی زمین و ساختمان و قیمت آن و مالکیت اراضی و قیمت اماکن تجاری
۱۰- بررسی سرمایه گذاری ها در بخش های اقتصادی شهر
۱۱- بررسی اقتصادی راهها و شبکه های ارتباطی منطقه در ارتباط با شهر مورد مطالعه
۱۲- بررسی امکانات اقتصادی بالقوه ای که می توانند در برنامه ریزی ها بصورت بالفعل در آیند.
۱۳- بررسی مسکن در رابطه با هزینه ها ودرآمد خانوارها و نحوه تصرف واحدهای نسکونی از نظر اجاره ای ، شخصی ، وقفی و مانند آنها
بدیهی است که مطالعات اقتصادی در هر برنامه ریزی شهری به منظور تدوین برنامه های نوسازی و بهسازی و مشخص نمودن احتیاجات و امکاناتی کا در این زمینه وجود دارد از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
یکی از قسمت های هر برنامه ریزی شهری و هرگونه توسعه شهر و یا در زمینه بهبود وضع شهر، اطلاع از وضع اقتصادی شهر است، این مورد از یک ساختمان کوچک مسکونی و یا تجاری و یا یک واحد کوچک صنعتی شروع می شود و به سطح شهر و حتی شناخت حوزه های نفوذی اقتصادی شهر و منطقه می انجامد.
ممکن است در طراحی و برنامه ریزی شهر به منظور تعیین جهات گسترش آینده ، نحوه استفاده از امکانات شهر و تحولاتی که صورت می پذیرد بر روی نقشه و در زمینه های تئوریک ، فابلیت های اجرایی داشته باشد ولی در صورتی که این طراحی ها با چگونگی برنامه ریزی شهر و عوامل اقتصادی ، امکانات و بودجه های شهر یا درآمد خانوارها و امثال آن ها مغایر باشد ، موفقیت طرح را با مشکلات اساسی مواجه می سازد.
در هر برنامه ریزی ، هدف آن است که حداکثر استفاده از امکانات و قابلیت های اجرایی برنامه ها با حداقل مخارج و حداکثر استفاده توام باشد ، بنابراین نسبت به خصوصیات هر شهر صرفه جویی های لازم برای اجرای برنامه ها در مدنظر قرار گیرد.
مکان یابی تاسیسات شهر باید در حداقل زمان و بهترین صورت عمل نمایند و به راحتی در دسترس قرار گیرند. گسترش شهر از نظر سرویس رسانی به عناصر مختلف شهری مثل سرویس های آب ، برق ، تلفن ، فاضلاب و توسعه شهرها از آن جمله اند.
از طرف دیگر نحوه ایجاد ساختمان های شهری از نظر جنس ، فرم و ترکیب در رابطه با استفاده از تاسیساتی مثل شوفاز، کولر و آسانسور مورد اهمیت قرار دارد.
در طراحی یک ساخنمان ممکنست چنین عواملی در بادی امر بصورت ظاهری جلوه نماید و یا مورد توجه واقع نشود ، ولی در بلند مدت این گونه عوامل ، هزینه های سنگینی را چه از نظر تامین انرژی و چه از نظر مخارج برای استفاده کنندگان در بر خواهد داشت.
این مورد در جهت صرفه جویی در احداث ساختمان قرار ندارد ، بلکه نحوه گستردگی ساختمان و طبفات آن نسبت به تاسیسات شهری از نظر پراکندگی آنها در سطح شهر و نحوه دسترسی به آنها مورد توجه قرار دارد. مسلما در صورتی که استفاده از اراضی به نحو صحیحی صورت پذیرد و توسعه شبکه راهها چه از نظر طول و عرض و چه در رابطه با کارایی و موقعیت انها نسبت به عناصر مختلف شهری مورد مطالعه واقع شود ، ضمن آنکه مشکلات ناشی از دسترسی و ترافیک شهری را از نظر صرفه جویی در وقت در بر ندارد ، در کاهش آلودگی های هوا و تقلیل سوخت و توقف اتومبیل ها در راه بندان ها و چهار راه ها و نقاط پرحجم ترافیک، سهم ارزنده ای خواهد داشت.
با توجه به آنکه افزایش آلودگی هوا بر پوسیدگی و کثیف بودن ساختمان ها و زیبایی و نظافت شهری و کثیف شدن البسه و وسائل و هزینه هایی که برای نظافت و شستشوی اشیاء و البسه مصرف می شود ، دخالت دارد.
همانطور که مشهود است ، استقرار نامتناسب فعالیت های شهری ، موقعیت آنها نسبت به نقاط مختلف شهر و حجم و موقعیت ساختمان ها و میزان فعالیتی که در آنها صورت می گیرد ، بر سیستم شهر و عوامل و عناصر شهری و سرویس رسانی به ساختمان ها اثر می گذارد ، هر ساختمان که در یک قسمت از شهر بوجود می آید به نوبه خود جمعیتی را به سوی خود می کشد و بر شبکه راهها و ساختمان های اطراف خود تاثبر داشته و احتیاج به تامین برق، آب ، تلفن ، شبکه فاضلاب و امثال آن دارد. همانطور که از نظر سیمای شهری طبقات ، فرم و تیپ ساختمان بایستی در هماهنگی کامل با محیط اطراف خود باشد از طرف دیگر عوامل اقتصادی و برنامه ریزی هایی که به منظور تاسیسات شهری انجام می گیرد نیز بایستی شهر را قادر سازد که به تامین این احتیاجات بپردازد.

در واقع می توان گفت اقتصاد کلیدی ترین عنصر موجو در شهر است که در صورت نبود آن شهر رو به نابودی پیش خواهد رفت.

نتیجه گیری

با توجه به مطالب مطرح شده در صفحات پیشین میتوان اهمیت اقتصاد را در شهر به خوبی درک کرد ، طرح ها و پروژه های شهری که به مسائل اقتصادی آن توجه نمی شود از پیش شکست خورده است ، همچون پروژه نواب در تهران، پروژه میارمیار در تبریز که یکی از دلایل اصلی شکست آنها توجه نکردن به مسائل اقتصادی آن است.
برای بررسی مشکلاتی همچون فقر ، حاشیه نشینی ، مسکن و … در شهر اولین موردی که مورد بحث قرار می گیرد مشکلات اقتصادی شهر است.

منابع:

مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری تالیف دکتر اسماعیل شیعه
اصول و روش های برنامه ریزی منطقه ای تالیف دکتر کرامت الله زیاری
ترکم در شهرسازی اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری تالیف دکتر محمد مهدی عزیزی
درآمدی به اقتصاد شهری تالیف سعید عابدین درکوش
گردآورندگان : محمد دادگر ، حمید حسن پور ، رضا ملایی بیرجندی