مقدمه

شهرها از چند منظر مهم و استراتژیک محسوب می شوند. هر چه از عمر جهان می گذرد شهرنشینی توسعه پیدا می کند و دیگر اینکه اقتصاد ملی با اقتصاد شهری رشد و توسعه می یابد. بنابراین در سبد هزینه خانوارها گردشگری از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. از سهل ترین و پر متقاضی ترین انواع گردشگری، گردشگری شهری به معنای خاص می تواند باشد که بسیار کمتر به آن توجه شده است.

گردشگری شهری

گردشگری شهری امروزه یکی از مسائل مهم و مؤثر اقتصاد شهری بوده و یکی از عوامل برجستۀ افزایش تعاملات فرهنگی و اجتماعی در مقیاس شهر و حتی ملی می باشد.

نواحي شهري به علت آنكه  جاذبه‌هاي تاريخي، فرهنگي و تجاری بسيار زيادي دارند  غالباً  مقاصد گردشگري مهمي محسوب مي‌گردند. شهرها معمولاً جاذبه‌هاي متنوع و بزرگي شامل موزه‌ها، بناهاي يادبود، تئاترها، استاديوم‌هاي ورزشي، پارك‌ها، شهربازي، مراكز خريد، مناطقي با معماري تاريخي و مكان‌هايي مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور دارا بوده كه اين خود گردشگران بسياري را جذب مي‌كند(Timothy,1995,63). علاوه بر اين حتي در صورتي كه جاذبه‌هاي گردشگري در مناطق غير شهري واقع باشند از آنجا كه شهرها در عينيت يافتگي مكاني، تبلور فضايي را در رابطه با پيرامون خود شكل مي‏دهند .در اين فضاي شهري كاركرد تنگاتنگ شهر و پيرامون از اهميت اساسي در بركنش هاي فضايي برخودار مي‏باشد،  باز هم حجم زيادي از گردشگري در شهرها متمركز مي‌شوند. زيرا محل سكونت، سرويس غذا، ارتباطات، حمل و نقل ساير خدمات گردشگري در شهرها واقع‌اند كه بازديد كنندگان از مناطق اطراف شهر و خود شهر از آنها استفاده مي‌كنند.

به علاوه دراين بين رشد فزآينده ميل به تمايززدايي در پسامدرنيته، مرزهاي بين كار و اوقات فراغت را درهم ريخته و كار به جزيي از زندگي معاصر بدل گشته است. با از بين رفتن تمايز ميان كار و اوقات فراغت، اين دو در كليتي يكسان ذوب شده و به شكل‌گيري سبكي از زندگي، كه سبك اكسپرسيونيستي ناميده مي‌شود، منتهي گرديده است. در اين سبك از زندگي، انسان سعي مي‌كند چيزي را به وجود آورد كه زندگي‌اش را مهيج و لذت بخش نمايد. از مشخصه‌هاي اين سبك زندگي، پويايي و انعطاف‌پذيري زياد آن است(پاپلي يزدي،۷۲،۱۳۸۲)‏.اين سبك زندگي در همپوشي با شهرنشيني گستره وسيعي مي‏يابد و ميل به گذران اوقات فراغت را در پيرامون اين گونه از سبكمندي زندگي در شهرها افزايش مي دهد.از اين رو شهر نشيني نيز امر گردشگري ‏را تسهيل نموده است به گونه اي كه فشردگي فضا ـ زمان در بستر سازي پسامدرن ، درصد بالايي از شهرنشيني را شكل داده و تبيين عليت انباشت سرمايه را در كلان شهرها سبب گرديده است و همراه با آن برآورد فضاهاي گذران اوقات فراغت را در رابطه با مكان گذران اوقات فراغت در شعاع هاي متفاوت براي پاسخگويي به نيازهاي اين گونه از سبك زندگي و همچنين تدارك كسب سود را در روندي از سرمايه گذاري در مكان به دنبال دارد.

همگام با توسعه گردشگري در نواحي شهري، براي برآوردن نيازهاي گردشگران، خدمات حمايتي بيشتري نظير رستوران و محل اقامت ساخته مي‌شود. اگر چه اين نكته قابل ذكر است كه بازديدكنندگاني كه از خارج شهر مي‌آيند تنها كساني نيستند كه از اين امكانات استفاده مي‌كنند.توسعه زير بناهاي گردشگري سهم زيادي در تغييرات شكل و كاركرد نواحي شهر داشته و تصوير شهر تحت تاثير انواع هتل‌ها و خدمات جنبي ارائه شده، قرار مي‌گيرد.

چهار ويژگی قابل قبول و متداول شهرها که شامل تراکم زياد فيزيکی ساختار، مردم و نقش‌ها و گوناگونی فرهنگی ـ اجتماعی، چند نقش گرايی اقتصادی و مرکزيت عينی در شبکه داخل شهری و منطقه ای را در برمی گيرد؛ وقتی شهرها به عنوان شهری گردشگر پذير عمل کرده وتوسعه می يابند، اين پيچيدگی ها با فشردگی بيشتری در ساختار و ماهيت گردشگری حل می شود (Pearce,2001,927 ) و تمايزی را در پردازش فضای شهری پيرامون گردشگری شکل می دهد و آثاری را برا جای می‌نهد که در کنشگری دوسويه گردشگرـ ميزبان نماد می يابد.

ویژگی های گردشگران شهری

در اين ميان کنشگری گردشگران درفضاهای شهری پيرامون جاذبه ها، بافت شهر، خريد، اسکان و فعاليت های جنبی است که در رويکرد به موزه ها، تئاترها، نمايشگاه ها، مراکز تفريحی و نظير اينها تبلور می يابد.

اين گونه از کنشگري گردشگري در فضاي شهري در راستاي انگيزه هاي متفاوتي شكل مي گيرد كه شامل موارد زير مي باشد (Hall,1999,167) :

۱- حضور در نمايشگاه‏ها و كنفرانس‏های درون شهری

۲- بازديد از ميراث فرهنگي درون شهری

۳- سفرهاي مذهبي (زيارت)

۴- خريدهاي تفريحي درون شهری

۵- سفرهای سلامت و ورزشی درون شهری

۶- سفرهای گذران اوقات فراغت برای سالمندان و بازنسشتگان

۷- سفرهای آموزشی از قبیل فرهنگ شهرنشینی، افزایش مهارتهای احتماعی، افزایش مهارت های شغلی آتی برای دانش آموزان

 بر مبناي اين انگيزه ها‏ کنشگری در فضای شهری چند بعدی می باشد که برآورد کننده يک رويکرد به درون در پاسخگويی به نيازهای اقتصادی و يک رويکرد به بيرون در کنش متقابل فرهنگی يا در بعضی موارد تضادهای ناشی از آن است. از اين رودر راستاي پردازش يك الگوي فضايي در شهر، گردشگری شهری را می توان به صورت زير تعريف كرد :

«گردشگري شهري‏،کنش متقابل گردشگران‏ ـ‏ ميزبان و توليد فضاي گردشگري‏ پيرامون سفر به مناطق شهري با انگيزه‏هاي متفاوت وبازديد از جاذبه‌ها و استفاده از تسهيلات و خدمات مربوط به گردشگری است كه آثار متفاوتي را در فضاي شهري برجاي مي نهد‏».

اين تعريف خود به خوبی پيوستگی بين پارامترهای مختلف جريان گردشگری شهری را بيان می کند که در فراگرد ديگر نقش های شهرها، کارکردی چند بعدی دارد. از اين رو ارائه مدلي مفهومي از گردشگري شهري به عنوان يك الگوي فضايي با در نظر گرفتن رويكردي واسازانه به آن مي تواند در زمينه بررسي گردشگري شهري مفيد واقع شود.

تعریف گردشگر شهری

یکی از کاربران و متقاضیان گردشگری شهری، شهروندان همان شهرها می باشند. به عبارت دیگردر گردشگری شهری میزبان و میهمان در کل شهروندان همان شهر می باشند که با برنامه ریزی و تهیه بسته های گردشگری شهری، میزبان را به میهمان یا همان مشتری گردشگری شهری تبدیل می نماییم.

به دیگر سخن اگر نظام گردشگری پویا داشته باشیم می توانیم از ظرفیت های گردشگری شهری برای شهروندان همان شهر به ویژه سالمندان، بازنشسته ها، زنان خانه دار، دانش آموزان و دانشجویان غیر بومی ساکن شهر و بسیاری از افراد دیگر، بسته ها و تورهای گردشگری متنوع شهری تعریف کرد و اقتصاد گردشگری شهر را به حرکت درآورد. به عبارت دیگر برای ارتقاء نقطه سر به سری اقتصاد گردشگری، لازم هست متولیان گردشگری در شهرها برای ساکنین شهرها نیز تورهای یک روزه و نیم روزه گردشگری تعریف نمایند. برای یک صبحانه یا یک ناهار و گردش در اماکن تاریخی و تجاری و حتی مراکز سلامت می توان تقاضاهای بسیاری را ایجاد نمود. مهم تحریک طرف عرضه گردشگری شهری می باشد.

در یک جمع بندی می شود چنین اظهار داشت که توجه به گردشگری شهری و تبدیل شهروندان ساکن شهر به گردشگران شهری، می تواند ظرفیت های خالی گردشگری را پر نموده و هزیته های متغیر بنگاههای گردشگری را کاهش داده و به اشتغال بیش از پیش این صنعت کمک نماید.

رونق گردشگری شهری به رونق اقتصاد شهری منجر شده و مشاغل کوچک فصلی را به مشاغل متوسط و پایدار سالیانه تبدیل می کند. کارکرد اجتماعی دیگر رونق گردشگری شهری ، افزایش انسجام اجتماعی شهری نیز می تواند باشد که برای بهبود عملکرد شهرداریها و کاهش هزینه های آنها نیز منجر شده و همچنین به کاهش پدیده بیگانگی در شهرها نیز می انجامد.

لازم هست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استانها با همکاریها شهرداریها و همچنین فعالان صنعت گردشگری شهری با تهیه بسته های گردشگری شهری به این امر مهم همت بگمارند. تهیه طرح جامع گردشگری شهری یکی از اولین اقدامات در این حوزه می باشد.

حمید عباسی شکوهی- کارشناس اقتصاد شهری و تامین مالی شهرداریها