در آستانه ورود به هزاره جدید، پدیده شهری شدن جهان حكایت از تولید نوعی سیاره شهری دارد، از آنجا كه این پدیده با قطبی شدن و تمركزگرایی جمعیت همراه است توازن نظام های اسكان را بر هم می زند و اصلاحات كالبدی فیزیكی را در سیستم شهرهای متمركز می طلبد.

گسترش روز افزون جمعیت شهری، موجب تغییر ساختار و عملکرد اراضی شهری و پیرامونی شده است. از مهمترین اثرات کالبدی – فضایی رشد شهرنشینی می­توان به تخریب و تغییر کاربری­ اراضی کشاورزی و حتی باغات و فضای سبز شهری اشاره نمود. فضاهای سبز و باز شهری، بازماندگان طبیعت در شهر محسوب می ­شوند که در نتیجه توسعه بی رویه شهری، دچار تغییرات کمی و کیفی شده ­اند و این تحولات، اثرات اکولوژیکی و اقتصادی، اجتماعی زیادی را همراه داشته است.

برخورداری از كاربری­های فضای سبز ( پارك­های شهری) در شهرها برای گذران اوقات فراغت و تماس مستقیم شهروندان با محیط طبیعی به عنوان یكی از كاربری های پیشنهادی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. چنانچه لوكوربوزیه (Le Corbusier) برای وجود فضای سبز شهری اهمیت زیادی قائل شده است و اعتقاد دارد از هر ده واحد فضای شهری برای سكونت باید نه واحد آن فضای سبز باشد.

فضای سبز شهری بر اساس کارکردهای متنوع اقتصادی و اجتماعی خود، نقش برجسته­ای را ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان ایفا می­کند و از این رو عامل کلیدی درشکل گیری شهر پایدار می باشد.

بنابراین اقتصاد و برنامه­ ریزی شهری با تاكید بر كاربری زمین و نقش آن در توسعه شهری، در تعیین سرانه ­ها و استانداردها جهت دسترسی عموم و بالا بردن كیفیت زندگی مردم اهمیت بسزایی یافته و توجه به اقتصاد فضای سبز نیز به همین علت مهم و حیاتی است.

شهر و روستا هر دو در برابر نیازهای روزافزون سکونتگاهی و همچنین شبکه معابر و فضاهای تجاری و خدماتی در حال از دست دادن باقیمانده فضای سبز خود می ­باشد و به همین جهت تقاضا برای فضای سبز شهری روز به روز در شهرها و حتی روستاها در حال افزایش است. و این در حالی است که عرضه کالا و محصولات فضای سبز شهری همچنان محدود و وضعیت بازار در شرایط عدم تعادل می­باشد که این امر می­ تواند برای شهرداری­ها که هم عمده­ ترین متقاضی و هم بیشترین فراوانی عرضه­ فضای سبز شهری می­ باشد یک ظرفیت­ اقتصادی پربازده را ایجاد می­ کند. اقتصاد فضای سبز در این مفهوم یعنی استفاده از تئوریهای اقتصاد خرد در عرضه و تقاضای فضای سبز که می­تواند توسعه کمی و کیفی فضای سبز را موجب شده و کارکردهای آشکار و پنهان شهرداری­ها را در توسعه و عمران شهری بهبود ببخشد. به دیگر سخن، فضای سبز شهری می­ تواند بستری مناسب برای ایجاد درآمدهای پایدار برای شهرداری­ها باشد. فعال شدن اقتصاد شهرداری با پرورش و کاشت محصولاتی که به نفع مردم و شهر باشد موجب ایجاد درآمدهای پایدار برای توسعه فعالیت ­های شهرداری از جایگاه مناسبی برخوردار باشد.

فضاهای سبز در شهرها به منظور زیباسازی، اکسيژن ­دهی، جلوگیری از ذرات معلق ( و در نتيجه کاهش آلودگی هوا)، تلطيف و خنک سازی هوا، آرامش ­بخشی و رفع استرس، ایجاد فرصت برای تقویت تعاملات اجتماعی، کنترل سيلاب، حفاظت از زیستگاه­ های حيات وحش، آلرژی­ زدایی، انتشار رایحه خوش، کاهش مصرف انرژی (سرمایش و گرمایش)، پوشش مناظر نامطلوب (از جمله اجسام نامتناسب مانند دکل مخابراتی) و ….. ، ایجاد می­شوند.

هرچند بسیاری از فایده ­های اقتصادی توسعه فضای سبز شهری قابل اندازه­ گیری نیستند لیکن با محدود کردن دامنه موضوع مورد مطالعه، سعی می ­شود برخی از هزینه­ ها و درآمدهای اقتصاد فضای سبز، کمی ­سازی گردیده و اندازه ­گیری شود. بسیاری از هزینه­ هایی که برای کاشت، مدیریت و نگهداری فضای سبز شهری صرف می­شود ممکن است برای نسل حاضر چندان سود اقتصادی نداشته باشد و در واقع سود نهایی از این سرمایه­ گذاری­ها در صورت تحقق مدیریت بهینه نصیب نسل آینده می­ گردد.

کارکردهای فضای سبز شهری

گونه­ های گياهی فضای سبز شهری، در چهار گروه درخت، درختچه، گياه پوششی، گل یا گياه فصلی هستند. واحد شمارش درخت و درختچه، اصله، واحد شمارش گياه پوششی، متر مربع و واحد شمارش گل، گلدان است. کارکردها و خدمات فضای سبز شهری بر اساس نظریات تعداد زیادی از محققان طی سال­های ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۹ عبارتند از:

1. افزایش رواج فعاليت­های فيزیکی،
2. تفریح خارج از خانه، سلامت،
3. خدمات اجتماعی،
4. خدمات اقتصادی،
5. جداکننده و منعکس کنندگی مؤثر عایق کاری در برابر تشعشعات خورشيدی موج کوتاه،
6. بهبود انرژی گرمایی،
7. کاهش درجه حرارت داخلی،
8. صرفه جویی حرارتی،
9. کاهش آلودگی هوا،
10. کاهش کيفيت بد هوا با قابلیت جذب آلاینده­ های گازی (مانند ازن و دی اکسيدنيتروژن)،
11. جلوگيری از  ذرات معلق (مانند ذرات معلق کوچکتر از ۵۶ ميکرون نظير: گرد و غبار، خاکستر و گرده گياهان)،
12. انتشار اکسيژن،
13. تعدیل درجه حرارت هوای محلی،
14. کاهش فراوانی شرایط شکل ­گيری ازن در سطح  زمين،
15. کاهش ریسک بيماری­های مرتبط با گرما،
16. کاهش تنش،
17. استرس زدایی،
18. کاهش ميزان طغيان آب هنگام طوفان،
19. بهسازی هوا و گرمایش،
20. سدکردن و ذخيره سازی باران،
21. کاهش مقادیر طغيان و تأخير در شروع اوج جریان آب،
22. کاهش سيل،
23. شستشوی آلاینده ­های سطح و گرفتن آلاینده ­های رودخانه­ ها و دریاچه ­ها،
24. افزایش جذابيت اجتماعات،
25. کاهش سر و صدا،
26. بهبود سکونتگاه و پناهگاه حيات ­وحش،
27. فراهم کردن فرصت های تفریحی،
28. افزایش مطلوبيت محله،
29. تصفيه هوا و آب،
30. فيلتر کردن باد و سروصدا،
31. تثبيت خرد اقليم،
32. خدمات روانشناسانه،
33. ارتقای ارزشهای زیبایی ­شناختی،
34. پشتيبانی از تنوع زیستی،
35. ایجاد احساس صلح و آرامش،
36. افزایش قيمت خانه­ های اطراف . (Laghai & Bahmanpour,2012)

هزینه احداث و نگهداری فضای سبز و مساحت قابل کاشت (درختان معابر،پارکها، جنگل کاری داخل شهری، لچکی­ها و قطعات فضای سبز، رفيوژها و ميادین)

استاندارد فضای سبز شهری

استانداردهای مختلفی، برای تعيين مساحت فضای سبز شهری وجود دارند  طبق توصيه سازمان بهداشت جهانی، برای زندگی سالم، حداقل ۲۰ مترمربع فضای سبز (به ازای هر شهروند ساکن) باید وجود داشته باشد. همچنين استاندارد پيشنهاد شده توسط دفتر سلامت عمومی و وزارت مسکن ایالات متحد، ۱۸ مترمربع و استاندارد پيشنهاد شده توسط بخش محيط زیست سازمان ملل متحد، ۳۰ مترمربع است.  (Laghai & Bahmanpour, 2012)

مساله مقاله پيشرو، این است که آیا انواع گونه های گياهی اصلی فضای سبز شهر تبریز، ارزش­ های متفاوتی ایجاد می­کنند و ارزش گذاری گونه هایی که بر مدیریت هزینه فضای سبز شهری مؤثر هستند، چگونه انجام می شود؟

مفروض این نوشتار، این است که با اولویت ­بندی گونه­ های گياهی برای کاشت و نگهداری، می­ توان کارایی هزینه فضای سبز شهری را افزایش داد به صورتی که با سقف بودجه مشخص، بيشترین بازدهی و کيفيت از نظر دو کارکرد اصلی فضای سبز (زیباسازی، اکسيژن­ دهی و بازده اکولوژیکن از جمله تلطيف و خنک کردن هوا) ایجاد می­ شود و همچنين باعث کاهش مصرف آب فضای سبز می­ گردد و سرجمع ميزان سازگاری گونه ­های گياهی با اقليم کل شهر، حداکثر می ­شود موجب افزایش عمر مفيد گونه ها و در نتيجه، کاهش هزینه واکاری فضای سبز خواهد شد.

طبق نظر مشاور وزیر بهداشت در سال ۱۳۹۰، تلفات جانی ناشی از آلودگی هوا در شهر تهران، ۴۴۶۰ نفر بوده که حدود ۲۳۱۸ مرگ  مربوط به  ذرات معلق کوچک تر۲٫۵ میکرون ۲۱۴۲ مرگ مربوط به ذرات معلق کوچک تر از ۱۰ میکرون بوده است.

برای مدیریت هزینه، تعاریف متعددی بيان شده است در یک تعریف عام، مدیریت هزینه، فرایند برنامه ریزی و کنترل بودجه یک کسب  وکار است در مدیریت هزینه، توجه به بهره ­وری هزینه، اهميت بسياری دارد  به صورت کلی، بهره ­وری، متشکل از اثربخشی وکارایی است  بهره ­وری هزینه در هر موضوع، نسبت عواید حاصله )سود، ارزش، رضایت مندی و    ( به مخارج ومتشکل از اثربخشی و کارایی هزینه است  شهرداری ها برای اداره و توسعه یک شهر، متحمل انواع هزینه های جاری و عمرانی می شوند که در ساختار شکست پذیر هزینه باید آنها را در موضوعات عمده نظير حقوق و مزایای کارکنان، حامل های انرژی، آسفالت و جدول، فضای سبز، رفت و روب و ….، دسته بندی کرد 

عمده ­ترین آلاینده­ های گازی که گياهان نقش عمده ­ای در کاهش آنها دارند، عبارتند از ( McPherson et al . 1997)    :

مونواکسيد کربن،

اکسيدهای نيتروژن،

دی اکسيد گوگرد،

ازن و  ذرات معلق

فضای سبز شهری دارای کارکردهای زیباشناختی، روانی، اجتماعی و زیست محیطی بسیاری می­باشد. اما در کنار این موهبت­ ها، فضای سبز شهری دارای کارکردهای دیگری نیز می­ باشد که بخشی از آن مربوط به تولیدات جنبی نظیر گیاهان داروئی و مصارف صنعتی (تولید چوب) در پایان عمر مفید گیاهان منظر قابل توجه و برنامه ­ریزی می­باشد. همچنین جنبه دیگر قابلیت های دوسویه فضای سبز با مصداق های عملی همچون کاربرد گیاهان به عنوان عناصر معماری منظر و یا استفاده از فضای سبز شهری برای کنترل فاضلاب پارکینگ ­ها می­ تواند ارزش اقتصادی فوق العاده ­ای در فضای سبز کلان شهرها پدید آورد. چرا که بسیاری از هزینه­ هایی که برای کاشت، مدیریت و نگهداری فضای سبز شهری صرف می­شود ممکن است برای نسل حاضر چندان سود اقتصادی نداشته باشد و در واقع سود نهایی از این سرمایه­ گذاری­ها در صورت تحقق مدیریت بهینه نصیب نسل آینده می­گردد.

بنابراین با در نظر داشتن کارکردهای عملی و تولیدات جنبی فضای سبز و برنامه ­ریزی و هدایت صحیح این بخش به منظور بهره برداری اصولی از آن می­ توان ضمن جبران هزینه­ های صرف شده، فضای سبز شهری را از دیدگاه یک نهاد یک سویه و پرهزینه به مرز خودکفایی و در نهایت سود آوری اقتصادی با حفظ ویژگی های منظر سوق داد.

متاسفانه اولین راه حلی که به ذهن مدیران شهری برای تامین بودجه پروژه ها به خصوص پروژه های بزرگ عمرانی و خدماتی در بستر شهر می رسد، افزایش میزان عوارض دریافتی از مردم است و همین امر باعث شده است تا شهرداری بیشتر به عوارض و مالیات بر ارزش افزود متکی شود. طرح­های درآمدزا و یافتن راه حل­هایی برای ایجاد درآمدهای پایدار در تامین هزینه ­ها باید به گونه­ ای پیش برود که با تنوع بخشیدن به درآمدهای شهری میسر شود.

شهرداری‌ها هزینه زیادی برای حفظ و نگهداری فضای سبز در سطح شهر صرف می‌کنند. آیا تا به حال به این اندیشیده شده است که چگونه می‌توان از این ظرفیت فضای سبز، بهره‌وری اقتصادی بیشتر کرد و برای ایجاد درآمدهای پایدار استفاده نمود. به عنوان مثال اینکه سبزیجات و گل‌های مختلف دارویی در فضای سبز بخشی از شهر کشت شود یا در قسمت‌هایی از شهر به‌جای درخت‌های بدون میوه و تزیینی از درختان میوه‌دار استفاده شود. آب، اقلیم، زمین و کود مورد نیاز درختان موجود در شهر با برخی درختان مثمر تفاوتی نمی‌کند امّا در پایان سال از راه فروش میوه این درختان یک درآمد خوبی نصیب شهرداری خواهد شد. با این کار نه‌تنها هزینه حفظ و نگهداری فضای سبز از دوش شهرداری کم می‌شود، بلکه برا ی شهرداری درآمدزایی نیز خواهد شد. به عنوان مثال؛ شهرداری فردوس در استان خراسان جنوبی به‌جای کاشت درختان غیرمثمر در میادین و بزرگراه‌ها به کاشت درخت زیتون که میوه‌اش چندان برای مردم و رهگذران مطلوبیتی ندارد پرداخته است و سالانه حدود ۱۲ تن زیتون از سطح شهر برداشت می‌کند (نقل از دکتر محمدصادق کوشکی). یعنی با همان آب، کود و کارگر و با تأمین همان میزان فضای سبز برای شهرداری درآمدزایی ایجاد کرده است.

البته سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری‌های کوچک و متوسط خود می‌توانند برای اجرای پروژه‌های استانی و ملی در زمینه ایجاد فضاهای سبز سازمان‌های عمرانی مانند وزارت راه و شهرسازی برای ایجاد شهرها و شهرک‌های جدید، سازمان محیط زیست برای بازسازی پارک‌های ملی، سازمان جنگال‌ها، ادارات منابع طبیعی برای ایجاد جنگل‌های مصنوعی و کویرزدایی و تثبیت شن در نزدیکی شهرها و شهرک‌های صنعتی برای ایجاد و نگهداری فضای سبز شهرک‌های صنعتی با استفاده از توان خود و برخی راهکارهای قانونی به‌عنوان پیمانکار مشارکت نمایند. شاید عنوان شود که درآمد حاصله چقدر می‌تواند باشد و شاید این درآمدها کم باشد در جواب باید گفت؛ درآمد حاصله هرچه قدر باشد جزء درآمدهای پایدار شهر قرار خواهد داشت و با کنار هم قرار دادن همین درآمدهای پایدار و سرمایه‌گذاری آنان برای ایجاد درآمدهای پایدار دیگر می‌توان سهم درآمدهای پایدار را در شهر گسترش داد.