تهران- ایرنا- تهران پایتخت کهن ایران زمین با پیشینه بیش از ۲۰۰ سال است. کلانشهری با کارکردهای وسیع اجتماعی و اقتصادی که جمعیت بسیاری را در خود جای داده و برخلاف انتقادهای مطرح شده در خصوص پایتخت بودن این شهر اما شواهد نشان می دهد که تهران بهترین گزینه برای مرکزیت ایران در شرایط استراتژیک سیاسی و نظامی کشورمان محسوب می شود.

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ تئودوسیوس یونانی ریاضیدان‌ و ستاره‌شناس اواخر سده دوم پیش از میلاد، برای نخستین بار نام تهران را در یکی از نوشته‌هایش به عنوان یکی از توابع ری آورد اما برپایه یکی از قدیمی‌ترین سندهای فارسی که ابوسعد سمعانی ادیب و تاریخ‌نگار برجسته به رشته تحریر درآورده، از فردی بنام ابوعبد الله محمد ابن حامد تهرانی رازی یاد می کند که ساکن تهران ری بوده و در ۲۶۱ قمری مصادف ۸۷۴ میلادی در گذشته است.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت هفته تهران در نوشتار حاضر به بررسی توسعه کالبدی، افزایش جمعیت و فعالیت این شهر در طول تاریخ پرداخته است.

عبور تهران از شهری سنتی به کلانشهری مدرن

کلانشهر بزرگ تهران از گسترش تدریجی یک روستا پدیده آمده است. زمانی که آقامحمدقاجار این شهر نه چندان بزرگ و معروف را به عنوان پایتخت خود برگزید به طور قطع از ظرفیت و پتانسیل آن برای این امر آگاه بود که با وجود آن همه شهر مهم درآن روزگار، تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کرد. تهران با تاریخی کهن که بخشی از آن هنوز نیز در اعماق خاک این شهر مدفون است. کشف اسکلتی در ۱۳۹۳ خورشیدی در نزدیک چهار راه مولوی و بازار بزرگ تهران، تردیدهایی را در ارتباط پیشینه این شهر به وجود آورد. این قدیمی‌ترین بقایای انسانی کشف شده در تهران،  محسوب می شود. پژوهش‌های باستان‌ شناسی نشان داد که این اسکلت مربوط به زنی ۳۵ ساله بوده که هفت هزار سال پیش زندگی می‌کرده و پس از مرگ در این محدوده به خاک سپرده شده است.

با توجه به این‌ که تهران مراحل مختلف توسعه‌ و تکامل‌ شهری‌ را از یک شهر سنتی تا کلانشهر امروزی‌ در مقیاس‌ جهانی، خیلی‌ سریع‌تر از آهنگ طبیعی و در مدتی بسیار کوتاه یعنی ۲ سده طی‌ کرده بنابراین به دلیل این فرایند توسعه سریع از دستیابی به‌ الگویی پایدار، هماهنگ و جامع‌ بازمانده است. به این ترتیب می‌توان فرایند تاریخی تحولات فضایی- کالبدی‌ تهران را همزمان با تحولات اجتماعی و اقتصادی برشمرد به‌ طوری که‌ با تغییرات سیاسی و اقتصادی در سطح کلان کشور بازتاب‌ فضایی و کالبدی آن مشهود می‌شود.

پیروز حناچی شهردار تهران در پیامی به مناسبت «هفته تهران» می گوید: ارتفاعات البرز که در جهان منحصر به فرد هستند و شاید علت اصلی و نهایی تهران همین ارتفاعات بوده است تهران بیش از ۲۰۰ سال پایتخت است و خیلی هوشمندانه این مکان انتخاب شد. تهران بیش از ۲۰۰ سال در حال توسعه کالبدی، افزایش جمعیت و فعالیت است، هرچند که این ظرفیت در حال تکمیل شدن است. به این دلیل گفتم هوشمندانه چون که این توسعه را در این دوره در خود جای داده است.

گسترش تهران در دوره قاجار

قاجار با تاج‌گذاری در ۱۱۶۵ خورشیدی در تهران، این شهر را به عنوان پایتخت برگزید. با گسترش روند کمّی و کیفی تهران در ۲۳۳ سالی که پایتخت بوده، این شهر را به طور کامل متحول کرده است و جمعیت آن از ۱۵ هزار تن در این سال به ۱۶ میلیون تن (جمعیت کلانشهر تهران و شهرهای اقماری نزدیک) رسیده و وسعتش از ۴.۴ کیلومتر مربّع به بیش از ۷۳۰ کیلومتر مربّع افزایش یافته است.

آقا محمد خان قاجار به چند علت از جمله نزدیکی تهران به زمین های حاصلخیز ورامین و مجاورت آن با محل استقرار ایلات ساوجبلاغ، تهران را به عنوان پایتخت برگزید و همچنین این که ایلات ساکن در ورامین که از طرفداران آقا محمدخان قاجار بودند در حوالی تهران اقامت داشتند و تهران با استرآباد و مازندران که مرکز تجمع نیروهایش بود، فاصله چندانی نداشت. هر چند آقا محمد خان قاجار، تهران را به پایتختی انتخاب کرد اما به دلیل حضور وی در جنگ های متعدد و قتل ناگهانی‌اش نتوانست که در خصوص گسترش و توسعه پایتخت، گامی بردارد و این مهم را به جانشینان خود سپرد.

احداث چندین عمارت در مجموعه کاخ گلستان و باغ های سلطنتی چون نگارستان و لاله‌زار از جمله اقدامات فتحعلی شاه در دوران سلطنت خود بود. بنای مسجد جامع سلطانی (مسجد امام کنونی)، احداث چند رشته قنات برای تامین آب تهران، گسترش بازار تهران و ساخت چهارسوق بزرگ بازار از دیگر اقدامات فتحعلی شاه در جهت توسعه شهر تهران بود. جنگ با روسیه و هزینه های سرسام آور آن، مانع از آن شد تا فتحعلی شاه، اقدامات عمرانی بیشتری را در تهران صورت دهد.

ناصرالدین‌شاه قاجار در تصمیمی دوراندیشانه به منظور گسترش برنامه‌ریزی شده تهران، برج و بارویی را که در دوره صفویه در اطراف تهران بنا شده بود، تخریب کرد و بدین ترتیب مساحت شهر به ۱۹ کیلومتر مربع رسید و شمار دروازه‌های آن نیز از ۶ به ۱۲ دروازه افزایش یافت. این شهر جدید را دارالخلافه ناصری نامیدند و خندقی بزرگ را در اطراف آن حفر کردند. محدوده دارالخلافه ناصری از شمال: خیابان انقلاب، از جنوب: خیابان شوش، از شرق: خیابان ۱۷ شهریور و از غرب: خیابان کارگر را شامل می شد.

میدان ارگ، قدیمی‌ترین میدان تهران محسوب می شود، این میدان در دوره قاجار محل برگزاری مراسم گوناگون ملی و مذهبی مانند عزاداری ماه محرم، جشن عید قربان و جشن عید نوروز بود؛ گاه نیز ناصرالدین‌ شاه از نیروهای نظامی خود در این میدان سان می‌دید. در میان میدان ارگ، توپ معروف مروارید قرار داشت.

از آن جهت که ساخت بناهای سلطنتی برای قاجاریان مهم‌تر از ایجاد زیرساخت‌های شهری و تاسیسات عمومی بود، توسعه تهران در این دوره در همین حد متوقف شد.

چهره دگرگون تهران در فراز و نشیب های سیاسی در دوره پهلوی

با انحلال سلسله قاجار، تهران به علت موقعیت‌ و همچنین توسعه سریع و شتابانی که داشت، گونه های مختلف توسعه‌ کالبدی‌ را در چهار برهه سیاسی،  تجربه کرد.

به‌ دنبال‌ کودتای‌ ۱۳۳۲ خورشیدی و تثبیت نظام سرمایه‌داری در ایران‌، تبدیل‌ کشور به پایگاهی مهم برای غرب و قدرت گرفتن رژیم‌ پهلوی دوم، توسعه شهری در ایران‌ و به ویژه‌ تهران‌  وارد مرحله کیفی جدیدی شد. با انجام اصلاحات ارضی در ۱۳۴۱‌ خورشیدی و دگرگونی مناسبات سنتی شهر و روستا، هجوم انبوه مهاجران روستایی‌ به شهرها، افزایش سریع درآمد نفت، رشد وسیع‌ نیازهای‌ خدماتی، توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و ارتباطی، افزایش وسیع صنایع اساسی‌ و مونتاژ و به‌ دنبال‌ آنها رشد وسیع دستگاه اداری دولتی، کارکردهای‌ شهر تهران به‌ عنوان پایتخت و مرکز این تحولات جدید به‌ شکل بی سابقه یی گسترده و پیچیده‌تر شد و به عبارتی دیگر در این دوره‌ شهر تهران به‌ بزرگترین‌ بازار جذب جمعیت، سرمایه، کار، درآمد و خدمات تبدیل شد. پیامد این گذار بروز انواع تعارض‌ها بود که‌ در تمامی عرصه‌های حیات تهران به چشم می‌خورد و ابعاد تغییر آن را غیر قابل کنترل می‌کرد.

در این دوره جداسازی سکونتگاه های حومه از یکدیگر، از جداسازی‌ جغرافیایی طبقات‌ اجتماعی‌ برپایه شکاف فزاینده شمال و جنوب، از نظر مکانی نیز ساماندهی شدند و در واقع «این ویژگی‌ ساختاری‌ تا حدی ریشه در نخستین دگرگونی بافت شهری داشت و در مراحل‌ بعدی ارتقا یافته‌ و اینک‌ در تهران همانند شیب جغرافیایی شمال به‌ جنوب شاهد «شیبی اجتماعی در مقیاس کلان بر روی‌ زمین» هستیم که طبقات اجتماعی متفاوتی را پدید آورده‌ است.

پس‌ از اصلاحات ارضی، توسعه شهرها مستقل از مازاد اقتصاد روستایی شکل گرفت بنابراین‌ با اتکا به افزایش درآمدهای‌ حاصل از صادرات نفت، جمعیت بیشتری نسبت به دوره‌ قبل‌ جذب‌ تهران شد. در این دوره تحولات اقتصادی در قالب برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم عمرانی همچنان‌ حیات‌ اقتصادی شهر را دگرگون‌ ساخت. در برنامه عمرانی پنجم از ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶ خورشیدی اعتبارات، برنامه و سازمان خاصی برای توسعه تهران در نظر گرفته‌ شد به‌ طوری که از آن‌ به‌ عنوان برنامه‌ تهران‌ بزرگ یاد شده است. به این ترتیب درآمدهای اضافی ناشی از فروش‌ نفت بر پیکر وابسته اقتصاد کشور تزریق و توجه‌ ویژه‌یی‌ به عمران و توسعه شهر تهران شد. این‌ در حالی است که امکانات و تسهیلات در شمال شهر نسبت به جنوب‌ شهر افزایش یافت و در این زمینه بسیار اختلاف و تبعیض وجود داشت. به‌طوری‌ که در شهر تهران از شمال‌ به جنوب به‌ ترتیب با طبقه اجتماعی پردرآمـد، در مـنطقه مـرکزی شهر با طبقه‌ اجتماعی متوسط و در جنوب با طبقه‌ فقیر مواجه بودیم. حتی‌ در زمینه درآمد سرانه اختلاف‌ زیادی‌ میان شهر تهران با دیگر نقاط کشور وجود داشت.

به این ترتیب‌ در طول‌ دهـه‌ ۵۰، تهران از حالت‌ پایتخت‌ معمولی آسیایی به شهر مهم بین‌المللی از نظر سیاسی و اقتصادی‌ (متحد غرب و منابع سرشار نفت) تبدیل‌ شد. در این شرایط رژیم پهلوی دوم، تهران‌ را به‌ مثابه‌ کانون‌ و نماد سیاسی خود مورد مداخله مستقیم قرار داد به ‌طوری که تهران به مظهر تمامی تضادهای سیاسی، اجتماعی و کالبدی- فضایی تبدیل شد. در این‌ هنگام، الگوی‌ تمام عیار ساختاری دوگانه به وجود آمد و با تمامی درجات واسط میان «بالا» و «پایین» جامعه و شهر شد و تـوسعه شهری در این‌ چارچوب بسیار دوگانه که شمال و جنوب شهر را رودرروی هم قرار داد، انجام شد و تقابل‌های اجتماعی روزافزونی پدید آورد.

تحولات تهران؛ پس از پیروزی انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی، تلاش بر ایجاد شهری مدرن در دستور کار قرار گرفت اما افزایش مهاجرت از روستاها و شهرهای مختلف به تهران، رشد بی‌رویه یی را به لحاظ جمعیت و مساحت در این شهر رقم زد و با به اشباع رسیدن ظرفیت طبیعی شهر، روستاها و مناطق حومه تهران رشد سریع و توسعه ناپیوسته‌یی را تجربه کردند. با پایان یافتن جنگ تحمیلی، سازماندهی جدید تهران در دوران سازندگی با ورود مفهوم توسعه فضاهای اجتماعی و سیاسی ایران و در ادامه آن احداث اتوبان ها و پارک ها، موجب تحول فضاهای این شهر شد اما با رشد سازه های شهری، همچون اتوبان‌ها که در حقیقت به منظور ایجاد راه‌های ارتباطی میان محلات مختلف ساخته شده بودند، جداسازی فضایی و طبقاتی، بار دیگر به چالشی بزرگ بدل شد.

در ابتدای دهه ۷۰ بود که پرسش‌هایی نظیر حیات شهری و حیات مدنی درباره تهران مطرح شد. تاسیس فرهنگسراها و بازبینی نقشه پارک‌ها از جمله اقداماتی بودند که سعی در بهبود حیات شهری می‌کردند.

هرچند برج‌سازی در تهران از دوره‌ پهلوی دوم و به ویژه در دهه‌ ۵۰، در شمال و شمال غرب تهران آغاز شده بود اما با شکل‌گیری انقلاب اسلامی، تقریباً بیش از ۱۰ سال متوقف شد و موج جدید برج‌سازی در سال‌های پایانی دهه‌ ۶۰ به دنبال افزایش قیمت زمین در تهران و آغاز فروش تراکم از طرف شهرداری تهران از بخش‌های شمالی تهران آغاز شد و تمام مناطق این شهر را دربرگرفت. رونق برج‌سازی خصوصی، نهادهای دولتی را نیز تشویق به ساختن برج‌های جدید یا افزودن بلوک‌های جدید به مجموعه‌های مسکونی تحت پوشش خود کرد به طوری که در ۱۳۸۰ خورشیدی در شهر تهران یک هزار و ۹۱ برج احداث شده یا در حال احداث بود. برج میلاد از مهم‌ترین نمادهای توسعهٔ تهران در دهه‌های گذشته‌ محسوب می شود که با ۴۳۵ متر ارتفاع به عنوان بلندترین برج ایران، در ۱۶ مهر ۱۳۸۷ خورشیدی با شعار «آسمان نزدیک است» گشایش یافت.

شرحی بر این نوشته

امروز که در پایان سال ۱۳۹۹ هستیم و اولین روز از سال ۲۰۲۱ میلادی و کنر از سه ماه دیگر سال ۱۴۰۰ شمسی را جشن خواهیم گرفت تهران کلانشهری است که بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی کشور حاصل کارکرد نامناسب و آشکار و پنهان مولفه های رفاه اجتماعی در این شهر بوده است. عمده ترین درصد جمعیت شهری در تهران متمرکز بوده، بیشترین مانده سپرده های بانکی در بانکهای تهران نگهداری شده و نابرابری اجتماعی و اقتصادی منطقه ای شدیدی ایران را که حاصل ناکارآمدی شهر تهران به عنوان پایتخت ایران است، موجب گردیده است. (حمید عباسی شکوهی: کارشناس اقتصاد شهری و شهرداریها

منابع:

۱. مجله‌ محیط شناسی، سال ۳۵، شماره ۵۰ تابستان ۸۸. نقش اقتصاد سیاسی‌ در ساختار فضایی تهران و پیرامون

۲. کتاب تـهران‌ قدیم 

۳. مجله: بخارا  مهر ۱۳۷۷ – شماره ۲ ‏(۲ صفحه – از ۳۵۶ تا ۳۵۷) تهران، پایتخت دویست ساله