مقوله پایتخت یا مرکزیت سیاسی در ایران ، همانند محدوده های سیاسی آن ، در طول تاریخ فراز و نشیبهای زیادی داشته است و به تبعیت از تغییر حکومت ، پایتخت آن نیز ، جز در موارد معدود ، از شهری به شهر دیگر جا به جا شده است.
نگاهی به گذشته تاریخی این تغییر و تحول حاکی از انگیزه های مختلفی است که به تناسب زمان ، مکان و ساختار اجتماعی حکومت ، با محفوظ داشتن استراتژی سیاسی و مسایل ژئوپولیتیکی زمان ، موجب جا به جایی مرکز سیاسی کشور شده است. این انگیزه ها عمدتاً‌ در وهله نخست ، سیاسی ـ امنیتی ، و در وهله دوم اقتصادی ـ اجتماعی بوده است.

پایتخت های ایران در دوران باستان

دوران باستان حدود ۵۰۰/۱ سال (هزاره قبل از میلاد تا ظهور اسلام) را شامل می‌شود و محدوده جغرافیایی وسیعی را در بر می‌گیرد که از یک طرف شهرهای آسیای میانه در سمت شرق ، و از طرف دیگر ، کرانه‌های دجله و فرات در سمت غرب را شامل می‌شود.
در این دوره ، که از مهمترین دوره های سیاسی کشور کهنسال ایران است ، شهرهای متعددی با ویژگیهای مختلف به مرکزیت درآمده و یا به پایتختی ایران انتخاب شده‌اند. بقایای شهرهایی نظیر مرو، نسا ، صد دروازه ، اصطخر، مدائن ، تخت سلیمان ، نیشابور و امثال آنها ، که حاصل کاوشهای باستان شناختی ۵۰ سال اخیر و همچنین تحقیقات به جای مانده از مورخین است ، حکایت از عظمت و شکوه این شهرها در آن روزگاران دارد.
مرز سیاسی ایران از دوران باستان تا دوران معاصر دستخوش تغییرات زیادی بوده و عمدتاً نیز محدود شده است ، لذا باید حتی‌المقدور شهرهایی مورد بررسی قرار گیرند که در محدوده مرزهای سیاسی کنونی ایران زمین واقع شده باشند. همچنین با توجه به اینکه سلسله‌ها و حکومتهای مختلف، پایتختهای متفاوتی داشته اند. پایتختهای باستانی در قالب حکومتهای ماد ، هخامنشی ، اشکانی و ساسانی مورد بررسی قرار می‌گیرند.

پایتختهای ایران در دوران پس از اسلام

در دوران پس از اسلام ، سلسله های کوچک و بزرگ زیادی بر سرزمین ایران حکمرانی کردند و برای اداره کشور ، شهرهایی را به عنوان پایتخت خود قرار دادند. در این خصوص توجه به دو نکته حایر اهمیت است :‌ نخست اینکه طی دوران ۱۴۰۰ ساله پس از اسلام ، دهها سلسله و طایفه بر ایران حکم راندند که برخی از آنان فقط در بخشی از سرزمین و یا در مدت کوتاهی حکومت کردند. در اینجا از ذکر پایتخت حکومتهای کوچک خودداری می‌گردد و عمدتاً سلسله‌های مهم تاریخی و پایتختهای کشوری ذکر می‌شود. دوم اینکه برخی از پایتختهای دوران اسلامی در محدوده مرزهای سیاسی کنونی ایران واقع نمی‌شوند، به عنوان نمونه می‌توان از دمشق پایتخت امویان ، بغداد پایتخت عباسیان و یا بخارا پایتخت سامانیان نام برد که از ذکر آنها خودداری می شود. بنابراین ممکن است در روند بررسی پایتختهای ایران ، برخی از مقاطع تاریخی حذف گردد. از آنجایی که در قرون اولیه پس از اسلام ، محدوده کنونی ایران از مقر حکومت مرکزی به دور بوده است ، لذا در این دوران پایتخت کشوری و مقتدری در این پهنه از سرزمین وجود نداشته است و عمدتاً پایتختهای ولایتی و منطقه‌ای که مستقل هم نبودند ، بر مردم ایران حکومت می‌کردند. ایرانیان هنگامی که پس از گذر از ستم بنی‌امیه ، اندک‌اندک ستم بنی‌عباس را نیز دیدند ، به آرایش پایتخت مردمی خویش در دوران پس از اسلام برخاستند و از همه سو بدان روی آوردند. این شهر نیشابور بوده است.

به گزارش مجله اینترنتی اسرارنامه ، در فهرستی که توسط یکی از نشریات تخصصی کشور در حوزه تاریخ ، هنر ، طبیعت و گردشگری و با استناد به ۱۰ منبع معتبر تاریخی تهیه و تنظیم شده است ، در پهنه گسترده ایران بزرگ (با احتساب کشورهای مستقل شده پاکستان ، افغانستان ، ترکمنستان ، ازبکستان ، ترکیه ، عراق و …) در دوران قبل و بعد از اسلام ، ۳۶ شهر تاریخی به عنوان پایتخت های مختلف این کشور در قرون متمادی معرفی شده اند که سبزوار ، تخت جمشید ، شیراز ، همدان ، اصفهان ، تهران ، مشهد ، تبریز ، کرمان ، گرگانج ، قزوین ، نیشابور ، ایذه ، آمل ، شوش و … از آن جمله اند.

بر اساس مطالعات انجام شده، تبریز یکی از باسابقه ترین سالهای پایتختی را در بین شهرهای مورد اشاره دارا می باشد.